ယေရုရှလင်—သမ္မတရွေးချယ်ခံ ဒေါ်နယ် ထရမ့်ရဲ့ အမြင့်ဆုံး ဖိအားပေး ကမ်ပိန်း ပြန်လည် လုပ်ဆောင်မယ့် အစီအစဉ်နဲ့ နိုင်ငံအတွင်း သဘာဝဓာတ်ငွေ့ ပြတ်လပ်မှု ကြာရှည် ဖြစ်ပေါ်နေတာတို့ကြောင့် ကမ္ဘာ့အဆိုးရွားဆုံး အကြမ်းဖက် တိုက်ခိုက်မှု ပြုလုပ်သူ နိုင်ငံကို ဖြိုချနိုင်တဲ့ တွဲဖက် တိုက်ခိုက်မှု ဖြစ်လာနိုင်တယ်လို့ ထင်ရှားတဲ့ ကျွမ်းကျင်သူတစ်ဦးက ပြောပါတယ်။
“ အီရန်အတွင်း သဘာဝဓာတ်ငွေ့ ပြတ်လပ်မှုဟာ အလွန် အရေးပါပြီး အစိုးရရဲ့ အားနည်းချက်တွေကို ဘက်ပေါင်းစုံကနေ ပြသနေပါတယ်။ အစ္စရေးနဲ့ ပဋိပက္ခတွေမှာ ဟီဇ်ဘိုလာနဲ့ ဟမာစ်တို့ရဲ့ ရှုံးနိမ့်မှုတွေကနေ အီရန်အစိုးရရဲ့ လွှမ်းမိုးမှု တဖြည်းဖြည်း လျော့ကျလာတာကို တွေ့ရပါတယ်” လို့ အီရန် ကျွမ်းကျင်သူနဲ့ The Foreign Desk ရဲ့ အယ်ဒီတာချုပ် လစ်စာ ဒက်ဖ်တာရီက Digital ကို ပြောပါတယ်။
သူမက ဆက်လက်ပြီး “ ဒါ့အပြင် ရီရယ်ငွေကြေး ကျဆင်းလာမှုနဲ့ ဘိုင်ဒင်ရဲ့ ကြီးကြပ်မှုအောက်မှာ ပိတ်ဆို့မှုတွေ ဖြေလျော့ပြီး ဘီလီယံနဲ့ချီပြီး တစ်ဖက်သတ် သဘောတူညီချက်တွေကနေ ပေးအပ်ခဲ့တာတွေကြောင့် သြဇာကြီးမားတဲ့ သဘာဝ ပြည့်စုံမှု စီမံခန့်ခွဲမှု မကောင်းတာတွေကို ထည့်သွင်းစဉ်းစားရင် အစိုးရဟာ ဖိအားကြီးမားစွာ ခံနေရတာ မဆန်းပါဘူး” လို့ ပြောပါတယ်။
“ သမ္မတ ထရမ့်က ခေါင်းဆောင်မှု ပုံစံကို ပြန်လည် လုပ်ဆောင်ဖို့ ဖြစ်လာနိုင်တာကြောင့် အီရန် ပြည်သူတွေဟာ အစိုးရ ပြောင်းလဲမှု တောင်းဆိုဖို့ အခြေအနေ သင့်တော်တဲ့ ပတ်ဝန်းကျင်မှာ တွေ့ရှိနိုင်ပါတယ်” လို့ ဒက်ဖ်တာရီက ပြောပါတယ်။
ကျယ်ပြန့်တဲ့ မီးပျက်မှုတွေနဲ့ အိမ်သုံး သဘာဝဓာတ်ငွေ့ ပြတ်လပ်မှု ပြင်းထန်တာတွေက အီရန် အုပ်ချုပ်သူတွေကို ထိခိုက်စေပါတယ်။ လူမှုရေးနဲ့ နိုင်ငံရေး အုတ်အော်သံတွေ အပေါ် ပြင်းထန်တဲ့ စိုးရိမ်မှုတွေက အီရန်ကို ထိန်းချုပ်ထားတဲ့ အုပ်ချုပ်သူတွေရဲ့ စိတ်ထဲမှာ ရှိနေပြီး လူအများရဲ့ ဆန့်ကျင်မှုကို အကြမ်းဖက် နှိပ်ကွပ်ဖို့ လျင်မြန်စွာ လုပ်ဆောင်ကြပါတယ်။
လောင်စာ ဈေးနှုန်းတွေနဲ့ တရားဝင် ဟိဂျပ် မစွမ်းထားတဲ့ အမျိုးသမီးတွေကို အကြမ်းဖက် နှိပ်ကွပ်မှုတွေကြောင့် ၂၀၁၉ နဲ့ ၂၀၂၂ ခုနှစ်တွေမှာ တီဟီရန် အစိုးရကို တိုင်းပြည်တစ်ဝန်း ဆန္ဒပြမှုတွေက တုန်လှုပ်စေခဲ့ပါတယ်။
၂၀၁၉ ခုနှစ်မှာ Digital က အီရန် အစိုးရဟာ လောင်စာ ဈေးနှုန်း တိုးမြှင့်မှုကို ဆန္ဒပြခဲ့တဲ့ လူ ၁၀၆ ဦး ထက်မနည်း သတ်ဖြတ်ခဲ့တယ်လို့ ဖော်ပြခဲ့ပါတယ်။ သုံးနှစ်အကြာ ၂၀၂၂ ခုနှစ်မှာ အစိုးရရဲ့ ကျော်ကြားတဲ့ စာရိတ္တ လုံခြုံရေး ရဲတပ်ဖွဲ့က ဆံပင် ကောင်းကောင်း မဖုံးအုပ်ထားတဲ့အတွက် လူငယ် အမျိုးသမီး မာရှာ အာမီနီကို သတ်ဖြတ်ခဲ့ပါတယ်။ ၂၀၂၂ ခုနှစ် ဆန္ဒပြမှုတွေဟာ တိုင်းပြည်တစ်ဝန်း နိုင်ငံတော် အစ္စလာမ် သမ္မတနိုင်ငံကို ဖျက်သိမ်းဖို့ တောင်းဆိုမှုတွေ ဖြစ်လာခဲ့ပါတယ်။
လန်ဒန်အခြေစိုက် Iran International သတင်းအဖွဲ့ရဲ့ အင်္ဂါနေ့ သတင်းအရ အီရန် တရားစီရင်ရေး ဦးခေါင်းက လျှပ်စစ်နဲ့ သဘာဝဓာတ်ငွေ့ ပြတ်တောက်မှုတွေကြောင့် မငြိမ်မသက်မှုတွေ ဖြစ်ပေါ်မှုကို ကာကွယ်ဖို့ ညွှန်ကြားချက် ပေးပို့ခဲ့ပါတယ်။
အီရန် တရားစီရင်ရေး ဦးခေါင်း ဂိုလမ်-ဟိုဆင်း မိုဟ်ဆင်းနီ အီဂျေးက “ တိုင်းပြည်တစ်ဝန်း တရားရေး ဥက္ကဋ္ဌနဲ့ တရားလွှတ်တော်တွေက ထောက်လှမ်းရေး၊ လုံခြုံရေးနဲ့ ဥပဒေ စိုးမိုးရေး အေဂျင်စီတွေနဲ့ တိုက်ရိုက် ပူးပေါင်းပြီး ပြည်သူတွေရဲ့ လုံခြုံရေးကို တည်ငြိမ်အောင် လုပ်ဆောင်ပြီး အရင်လိုပဲ ပိုပြီး တင်းတင်းကျပ်ကျပ် လုပ်ဆောင်မှုတွေ လုပ်ဆောင်ရမယ်၊ ဒါမှ အန္တရာယ်ရှိတဲ့ လုံခြုံရေး မရှိအောင်… လုပ်ဆောင်နိုင်မှာ ဖြစ်ပါတယ်” လို့ သတင်းထုတ်ပြန်ခဲ့ပါတယ်။
အီရန်ဟာ သဘာဝဓာတ်ငွေ့နဲ့ ရေနံ သိုက်တွေ ကြီးမားစွာ ပိုင်ဆိုင်ထားပေမယ့် နှစ်အတော်ကြာ လုံလောက်တဲ့ လုပ်ငန်း လုပ်ဆောင်မှု မရှိခြင်း၊ စီးပွားရေး စီမံခန့်ခွဲမှု မကောင်းခြင်း၊ လာဘ်စားမှုနဲ့ ပိတ်ဆို့မှုတွေကြောင့် စွမ်းအင် ကဏ္ဍဟာ ရာသီ တိုးတက်မှုတွေအတွက် မသင့်တော်ဘူး ဖြစ်နေပါတယ်။
အစ္စလာမ် သမ္မတနိုင်ငံက နှစ်အတော်ကြာ သူ့ရဲ့ အကြမ်းဖက် ကိုယ်စားလှယ်တွေဖြစ်တဲ့ ဟီဇ်ဘိုလာနဲ့ ဂါဇာမှာရှိတဲ့ ဟမာစ်တို့ဆီကို ငွေကြေး ကြီးမားစွာ ထည့်ဝင်ခဲ့ပါတယ်။ Washington Institute for Near East Policy က တာဝန်ရှိသူ မက်သျူ လက်ဗစ်က အီရန်က ဟီဇ်ဘိုလာနဲ့ ဟမာစ်ကို တစ်နှစ်ကို ဒေါ်လာ သန်း ၇၀၀ ကနေ ၁ ဘီလီယံအထိ ပေးပို့ပြီး ဟမာစ်က တစ်နှစ်ကို ဒေါ်လာ သန်း ၁၀၀ ရရှိတယ်လို့ ပြောဆိုခဲ့ပါတယ်။
ဒီဇင်ဘာ ၁၈ ရက်မှာ အီရန် ရီရယ်ငွေကြေးဟာ သမိုင်းတစ်လျှောက် အနိမ့်ဆုံး ደረጃကို ရောက်ရှိခဲ့ပြီး ထရမ့်က နိုဝင်ဘာလမှာ သမ္မတ ရွေးချယ်ခံရပြီးနောက် တန်ဖိုးရဲ့ ၁၀% ကျော် ဆုံးရှုံးခဲ့ပြီး တီဟီရန်အတွက် စိန်ခေါ်မှု အသစ်တွေကို ညွှန်ပြနေပါတယ်။
အီရန် ဗဟိုဘဏ်က အရင်က ဈေးကွက်ထဲကို ပိုပြီး ခိုင်မာတဲ့ ငွေကြေးတွေ ထည့်သွင်းပြီး နှုန်းထားကို တိုးတက်အောင် ကြိုးစားခဲ့ပါတယ်။
ပြင်းထန်တဲ့ ဆောင်းရာသီ အခြေအနေတွေကြောင့် ပိုဆိုးလာတဲ့ စွမ်းအင် အကျပ်အတည်းကြောင့် အီရန်က ဗုဒ္ဓဟူးနေ့မှာ ကျောင်းတွေ၊ တက္ကသိုလ်တွေနဲ့ အစိုးရရုံးတွေ ပိတ်ဖို့ အမိန့် ထုတ်ပြန်ခဲ့ပါတယ်။ ဒီအကျပ်အတည်းဟာ နွေရာသီ မီးပျက်မှုတွေ ဖြစ်ပြီးနောက် ယခုအခါ ပြင်းထန်တဲ့ အအေးဓာတ်၊ နှင်းများနဲ့ လေထုညစ်ညမ်းမှုတွေနဲ့ ပေါင်းစပ်ပြီး ပိုဆိုးလာပါတယ်။